Bommels Konte = wie houdt wie voor de gek?

Gisteren op de Dag van Zijnen heb ik een deel van de dag uitleg gegeven over het gebruik van de kaartenviewer. Dat uitleg geven kostte weinig tijd, de vragen en gesprekken die de Kaart van Zijnen uitlokte des te meer. Geweldig om zoveel reacties te krijgen op een object met hoge informatiewaarde én emotionele waarde. Een heel waardevolle dag omdat mensen informatie deelden met mij en met elkaar over de kaart van Diederik Zijnen.

Eén van de intrigerende toponiemen op de kaart is Bommels Konte. Voor mij, geboren Tilburger, een totaal onbekende naam. Een heel jonge bezoekster vroeg mij om Bommels Konte eens te laten zien op de kaart. Onmiddellijk ontstond er discussie onder de aanwezigen. De strekking was dat Bommels Konte door ouders werd gebruikt om hun kinderen te antwoorden op vragen waar ze geen antwoord op wilden geven. Waar gaan we naar toe: "Naar Bommels Konte". Zelfs buiten Tilburg was dat een gevleugelde uitdrukking. In Goedgetòld (diksjenèèr van de Tilbörgse taol) komt het woord niet voor. Vanmorgen maar eens de grote vraagbaak Google om raad gevraagd. Daar bleek Bommelskonte (aan elkaar) een heleboel hits op te leveren.  Dat was interessant!

Het bleek dat in 2009 het woord bommelskonte deel uitmaakte van het groot Dictee der Nederlandse Taal. Gerrit Komrij had dat dictee geschreven. Het woord veroorzaakte nogal wat reuring omdat bijna niemand het kende. Komrij kende het in de betekenis zoals ik hiervoor noemde. Verder zijn er diverse bedrijven die Bommelskonte als naam of in hun naam hebben gekozen (meestal bezig met financiën, hmm), sportverenigingen en er is veel discussie terug te vinden over het woord in het Groot Dictee. De Tilburgse website Cubra geeft het Bommelskonte aandacht in een artikel van Pierre van Beek. Het Geheugen van Tilburg herbergt ook twee (1 en 2) verhalen waarin Bommelskonte een rol speelt.

In Wikipedia is een lemma gewijd aan bommerskonten, een Vlaams woord dat dezelfde connotatie heeft als de Nederlandse variant. Dat lemma heb ik meteen aangevuld, met een link naar de kaart van Zijnen. Hopelijk blijft die overeind...
Het Woordenboek der Nederlandsche Taal geeft wat meer informatie over het ontstaan en de betekenis van het woord en hoe het gebruikt werd. Er zijn wel veel vraagtekens geplaatst bij dit lemma dat al in 1893 is geschreven:

Waarschijnlijk mag men ditzelfde woord ook zoeken in de zegswijze: Hij gaat naar Bommelskonten, drie uren boven de hel, waar de honden met het gat blaffen (harreb. 1, 75 b [1858]), naar het schijnt zooveel als: hij steekt zich in eene netelige zaak, gaat zijn verderf te gemoet. Vergelijkt men hiermede benamingen van plaatsen als Duivelsaars (staring 2, 204 [1836]), nobisgat (”Orcus, orci culus”, kil.[1599]), daemonis cunnus, opening tusschen de steenen van een hunebed (v. d. bergh, Wdb. d. Ned. Myth. 34 ) en voorts de bij woeste opBolœrs genoemde plaatsnamen, dan wordt het niet onwaarschijnlijk dat met Bommelskonten eigenlijk bedoeld zou zijn: de ingang der onderwereld, later in 't algemeen: eene plaats waar 't niet pluis is, en waarheen men iemand verwenscht; verg. loop naar den duivel en —naar de Mookerheide. Eene dergelijke verwensching is althans blijkbaar bedoeld in de volgende plaats (het daar genoemde duistereboksdehoe komt ook voor bij duim, Mengelz. 190 ). Wie weet of jy 't misschien noch vont, Je bent doch vaardig om te ryzen, Trek metter haast na bommelskont: En zo je 't daar niet vind, … Zo reis van daar na boksdehoe; En dan, bruy voor den droes op marken, v. rusting 1, 150.
Als verzwakte opvattingen zouden dan te beschouwen zijn het gebruik van Hij is naar Bommelskonten als benaming voor: heimelijk schoolverzuim (o.a. te Amsterdam, zie Navorscher 13, 24 en verg. bij BOMMELEN, II), en als ”afjacht” in antwoord op eene vraag: waar gaat ge heen, zooveel als: dat gaat je niet aan. 

Duivelsaars... Dan klinkt Bommels Konte een stuk vriendelijker en minder serieus.

Volgens Wikipedia is de Nederlandse dichter Salomon van Rusting de bedenker van Bommelskonte. Hij gebruikte het in één van zijn gedichten.

Resteert de vraag: waarom staat die naam op de kaart van Diederik Zijnen? Hebben de Tilburgers Zijnen voor de gek gehouden? Wilden ze die rare snoeshaan met zijn kettingen of linten die in opdracht van hun Heer de heerlijkheid in kaart bracht wat op de mouw spelden? Hebben ze hem verteld dat die naam daar echt thuishoort en heeft Zijnen dat voetstoots aangenomen? Als je maar met genoeg mensen iets als waarheid verkondigt dan zal een buitenstaander, helemaal niet bekend met de lokale toponiemen, dat voor waar gaan aannemen.
Het kan ook zijn dat Zijnen zelf de grappenmaker is en de Tilburgers, en zijn opdrachtgever Gijsbert Steenbergensis, heeft opgezadeld met een naam op de kaart die in de verre omstreken bekend was als fictieve plaats.
Een andere mogelijkheid is dat Gijsbert van Hogendorp zelf met het idee kwam. Als de kaart van de heerlijkheid Tilburg en Goirle als conversatiestuk (volgens Hans van Dijk een schilderij dat diende als gespreksonderwerp) bedoeld was, om kort na binnenkomst met de bezoekers van het kasteel aan de praat te raken, en het gebruik van het woord Bommelskonte was behoorlijk wijd verspreid, dan was de ontdekking van dat woord op de kaart (al dan niet na hints van de gastheer) voor de bezoekers ongetwijfeld een moment van grote hilariteit.

Hoe dan ook: Bommels Konte staat op de orginele kaart van Diederik Zijnen uit 1760. Waarom, dat zal altijd wel een raadsel blijven. Maar niemand kan meer straffeloos die uitdrukking gebruiken: er is een plek waarnaar je kunt wijzen als iemand de naam Bommels Konte (of bommelskonte) laat vallen!