De kerk als bouwplaats

Gegenereerde afbeelding door chat gpt

Vorige keer vertelde ik over de aanleiding voor de brand in de kerk van Tilburg aan de markt in 1595. Deze kerk was de parochiekerk en het enige volwaardige kerkgebouw in Tilburg. Dat levert meteen problemen op voor de beminde gelovigen van de parochie. Hoe kunnen ze nu aan hun kerkelijke plichten voldoen en de sacramenten toegediend krijgen? Waar moeten ze hun kinderen laten dopen, hun doden begraven en huwelijken sluiten? Dat zijn eind 16de eeuw serieuze problemen voor een gelovige gemeenschap.

Het is daarom niet verbazingwekkend dat enkele parochianen met hun pastoor kort na de brand in actie komen om de schade snel te herstellen.

De pastoor, de kerkmeesters en de parochianen realiseren zich terdege dat het nog enkele jaren kan duren voordat er toestemming komt om voor een bijdrage van overheidswegen in aanmerking te komen. Als ze snel weer een bruikbaar gebouw willen zullen ze met eigen initiatieven op de proppen moeten komen. De officiële aanvraag voor steun kan alsnog van start gaan en ondertussen kan de reparatie van het kerkgebouw van start gaan.
Bovendien anticiperen de Tilburgers alvast op de toestemming die gaat volgen om percelen uit de gemeint (gemeenschappelijke grond) te verkopen om op die manier aan de broodnodige guldens te komen.

Pas op 5 februari 1597 komt Philips II in zijn hoedanigheid van hertog van Brabant over de brug met een octrooi waarbij Tilburg 200 bunder mag verkopen uit hun gemeint. De opbrengst daarvan moeten zij benutten om de kerk weer in zijn oude glorie te herstellen. De anticiperende inwoners van Tilburg waren al in 1595 overgegaan tot het verkopen van percelen uit de gemeint. Ze namen daarmee een voorschot op de hertogelijke goedkeuring. 

Om voor het verlenen van het octrooi al over te gaan tot het beginnen met de broodnodige reparaties was het nodig om secretaris Jan de Roij in te schakelen om hijem de nodige middelen inzette ter waarde van Lxvi gulden om de broodnodige toestemming te krijgen. De kerkmeesters waren bang dat alsnog delen van de kerk ouden instrorten als er geen maatregelen werden genomen om dat te voorkomen. Ze waren met name bang dat inden wulfsel (gewelven) ende andersinss hadde moghen vergaene ende te nedervallen.

De kerkrekening die begint in 1591 sluiten de kerkmeesters, Joachim Jan Willem Verschueren en Jan Heiliger Berijs, af op de dag nadat de kerk afbrandt. Dat is een verstandige keuze want ze begrijpen dat de reparatie cq herbouw van de kerk een enorme investering zal vragen. De volgende rekening zal voor het grootste deel uit uitgaven voor dat enorme werk bestaan.

De kerkrekening over 1596-1600 geeft een prachtig overzicht van alle schenkingen die de kerkfabriek dankbaar ontvangt en somt uitgebreid de uitgaven op voor het herbouwen, verbouwen, en vernieuwen van onderdelen aan en in de kerk.

Om alvast te kunnen beginnen starten pastoor en kerkregenten met een "omganck door het geheele dorp" om te collecteren. Jonkeer Huijbert van Malsen en de abt van Tongerloo schenken ieder 100 gulden. Zo zijn er nog meer schenkers, groot en klein, in de vorm van geld maar zeker ook in de vorm van hout. Het geld kwam in de meeste gevallen door kleine giften of het ophalen van geld tijdens de zondagmis. Er zijn hele lijsten te vidnden van de donaties die zijn opgehaald, per herdgang.

Lijste vanden nabueren die
totter kercken Reparatie hebben
gecontribueert 23 aprill 95
alsoo volght

            Engelken Denijs de Beer - 6 1/2 st

30 st    Denijs Peter Wouters aen 

            Michiel Dielis te halen

10 st    Cornelis Wijten

10 st    Adriaen Jan Peters

            Adriaen Reijner de Groot - 2 gulden 14 st

10 st    Peter Berijs

            Jan Denijs Henrick Wouters - 2 gulden 14 st

            Jan Peter Goijartdts - 1 st

            Jan Geridtss aenden Herstal 

            eenen eijcken boom omgehouwen sijnde

Dergelijke lijsten zijn er van elke herdgang. Je kunt zien dat alle giften, groot, klein en in nature welkom waren en op de lijsten staan genoteerd.

Er waren meer opties om aan geld te komen, zoals van het convent van Tongerloo, dat een deel van de tienden in Tilburg inde, en daar deden de Tilburgers een beroep op. Helaas waren de kloosterlingen minder toeschietelijk dan gehoopt en ook de bisschop gaf niet thuis. Het betekende dat Tilburg werd gedaagd voor het gerecht en als gevolg daarvan moeten de kosten verhaald worden op de opbrengsten die eigenlijk bedoeld waren voor het opbouwen van de kerk.

Er is een enorme hoeveelheid hout nodig om de kerk weer in orde te krijgen. Dat wekt nauwelijks verbazing, aangezien de structuur van een gebouw voor het grootste deel uit hout, met name balken, bestaat. En vuur is slecht voor hout, ook al is het niet helemaal verbrand, dan nog is het vervangen van balken soms de enige mogelijkheid om er zeker van te zijn dat het gebouw weer sterk is.

Het eerste wat in gang wordt gezet is het opruimen van de rommel, die deels verkocht wordt als afvalhout, en het water- en winddicht maken van het dak van het schip van de kerk. Daarom nodigen de kerkmeesters verschillende timmermannen uit die het 'optimmeren' van de kerk willen aannemen. Er staan verschillende timmerlui in de rekeningen omdat er soms onderdelen apart zijn aanbesteed. Waarschijnlijk om het tempo er in te houden.

In de rekeningen staan verschillende posten waar schaliën worden aangeschaft. Het is niet duidelijk of dat houten exemplaren zijn of toch gewoon de stenen variant. Er komen ook posten voor leien voor. Wat duidelijk is: ze worden met duizenden tegelijk besteld en naar Tilburg getransporteerd.

Er moet zoveel hout aangevoerd worden van heinde en verre, dat er speciale houtwagens zijn aangeschaft door het dorp en geleend/gebruikt van inwoners, om het hout aangevoerd te krijgen. Vanwege het gewicht was het blijkbaar nodig om zeer regelmatig de wielen en assen te smeren. Daarvoor gebruikt men in die tijd, allerlei vetten, zoals 'terre' (teer), zeep (meestal een combinatie van plantaardige en dierlijke grondstoffen), dierlijk vet zoals reuzel en ook spekvet en in een enkel geval olije van olijff.

Dit smeervet was ook nodig voor de craen die op de bouwplaats in gebruik was. De kerk is een hoog gebouw en zonder kraan kon je moeilijk grote hoogtes overwinnen. Over deze kraan zijn geen verdere details bekent, maar het zal voor een belangrijk deel uit touwen (zeelen) hebben bestaan die over een katrol het hijsen eenvoudiger maakte.

Afbeelding van de kerk van Tilburg uit een document dat diende als bijlage bij een proces in 1657.
het is duidelijk een kruiskerk met kapellen en een kleine toren. De verhoudingen zijn niet realistisch.
Collectie Regionaal Archief Tilburg fotonr. 066000

Voor het naar boven krijgen van bouwmateriaal is een mandeken om den steen te takelen of brengen betaald men 3,5 stuivers. Metsel- of speciekuipen zijn ook noodzakelijk voor de boue en het smeren van muren en wanden. Voor drije cuijpkens den metsers alsdoen gecocht om den mortel in te setten is 7 stuivers en 1 oort opgeschreven. Om de mortel te maken gebruikte de metselaars en hun knechten eenen eemer, schoup ende rieck. 

Seelen (touwen) zijn eveneens nodig om materiaal naar boven te krijgen. Daarvoor waren ook leren (ladders) onmisbaar.

Bij de bouw waren tienduizenden 'nagelen' nodig. Dat varieerde van deurnagelen, stopnagelen, lasnagelen, leinagelen, soldeernagelen, vensternagelen en zo nog wat varianten.
Lood was een andere noodzakelijkheid bij de bouw, vele rollen zijn er naar Tilburg vervoerd, vaak vanuit Den Bosch. Wat te denken van de afwatering waarvoor goten op grote schaal zijn aangeschaft.

Kalk is eveneens een belangrijke grondstof. De hoeveelheid wordt aangegeven in 'maten'. Kalk was nodig om mortel te maken maar ook om de wanden te smeren (stucen). Alweer in grote hoeveelheden door de jaren heen aangeschaft.

Een belangrijk onderdeel van de bouw zijn ook de steigers, waar uiteraard hout en ook ijzer voor nodig was. De smid (of smeden) in Tilburg hebben druke jaren gehad met veel onderdelen die de bouwplaats nodig heeft. De nagels (spijkers) worden ook gesmeed, maar ze kwamen toch vooral van buiten het dorp, met name uit Maastricht waar ook heel veel leien en schaliën vandaan kwamen. Waarschijnlijk kwam deze aanvoer over het water en kwam vanaf de haven bv in 's Gravenmoer over de weg naar Tilburg.

Het was een enorme logistieke operatie omdat het bouwmateriaal lang onder weg is. Er zijn ook regelmatig posten waarbij bv bomen of hout moeten worden besien. Het bekijken van het beschikbare hout, meestal voordat het gekapt wordt, speelde een belangrijke rol om te beoordelen of het geschikt was om te gebruiken en de geschikte onderdelen te selecteren. Vervolgens laden op de wagen(s) en rijden maar.

Er trok bij gelegenheid een heel konvooi door Brabant om schaliën, hout en andere benodigdheden te halen. In 1595 reden er 18 wagens naar Weelde om schaliën te halen.

Wat ook met honderden tegelijk is aangeschaft en aangevoerd zijn de zogenaamde schalieborden. Dat zijn dunne  planken met behulp waarvan de schalien of leien op het dak worden bevestigd. De schalieborden zijn wat dunner en worden over het hele dak gelegd om een aaneengesloten ondergrond te krijgen, waar op de schaliën en/of leiden worden bevestigd. 
Tot slot, die zijn ook als laatste in de rekening terug te vinden, zijn er plavuijsen en vloersteenen aangeschaft. Soms tweedehands maar ook nieuw gebakken exemplaren uit.

Twee tekeningen van de hand van Hendrik Verhees die perspectivisch niet helemaal
kloppen maar toch een indruk geven van de kerk zoals die eind 18de eeuw aan de markt stond.
De bovenste tekening toont het aanzicht vanuit het zuidoosten en de onderste vanuit het noorden.
Brabant collecctie..

In een volgende blogpost laat ik meer zien wat en zoal voor de aankleding van de kerk werd aangeschaft door de kerkmeesters.

De kerk brandt!

Afbeelding gemaakt door chatgpt.

Het was een donkere dag voor Tilburg en de Tilburgers.

Het is al wekenlang onrustig met een komen en gaan van soldaten, los, te voet of te paard of in groepen. De borgemeesters hebben er hun handen vol aan om deze militairen op een vreedzame wijze langs of door het dorp te begeleiden. Het is hun bedoeling om dat zo geruisloos mogelijk te laten gebeuren.
Het kost altijd geld. Of om de soldaten wat te eten en te drinken te geven zodat ze verder trekken of door het paaien van hun aanvoerders. Die ontvangen dan een Tilburgse delegatie met wiltbraet (konijnen, patrijzen, lammeren e.d.) of met een som geld om er vooral voor te zorgen dat ze Tilburg links laten liggen en als dat niet mogelijk was, hen zo vreedzaam mogelijk te laten passeren. Als dat om wat voor reden ook niet lukt dan ontvangen de soldaten voorraden op de plaats waar ze de nacht doorbrengen.

In april 1595 gaat het toch mis, alle goede bedoelingen ten spijt. Op 14 april komt er een soldaat uit Heusden die de borgemeesters een teerpenning (geld om iets te verteren, drank en/of eten) geven omdat hij niet in een herberg durft te gaan om daar iets te nuttigen. Blijkbaar zit de schrik er goed in. Heusden is op dat moment een stad in Holland en op de hand van de prins van Oranje, de protestantse opstandelingen dus.

Een dag later gebeurt het. Een groep soldaten uit Heusden, mogelijk aangestoken door hun maat die er een dag eerder was, breken met geweld in de kerk aan het marktveld. Die groep is blijkbaar niet onopgemerkt gebleven want ze worden achtervolgd door soldaten uit het garnizoen van het katholieke 's-Hertogenbosch, zowel te paard als te voet. De soldaten uit Heusden verschansen zich in de kerk en de kerktoren en zijn niet van plan zonder slag of stoot te vertrekken.

De Bossche soldaten hebben geen behoefte aan een langdurige strijd en besluiten de toren en de kerk in brand te steken. Dat dwingt de Heusdense soldaten het gebouw te verlaten of levend te verbranden. Die kiezen eieren voor hun geld en willen uitbreken maar zijn kansloos.

De brandende delen van de kerk dreigden ook de omliggende huizen aan te steken. Iemand genaamd Knaptevogel krijgt de opdracht om het vuur dat nog smeult en brandt en op de kerkmuren lag, daar vanaf te werpen. De sterke wind dreigt dat vuur over te laten slaan naar de omliggende huizen. 

Daar slaagt hij in maar de vernielingen aan het kerkgebouw zijn aanzienlijk. Het zou de Tilburgse gemeenschap nog jaren kosten om de ontstane schade ongedaan te maken.

Met de brand van de kerk en de kerktoren is de ellende nog niet ten einde. De slachtoffers aan Bossche zijde gaan per kar en wagen terug naar de hoofdstad van de Meierij. Wouter Jan Wouters en Geridt Geridtssoon rijden met hun paard en wagen naar Den Bosch om hen terug te brengen. Sijmon Peter Vendicx reed mee tot aan Oisterwijk.

Uitsnede sectie L kadaster 1832 met de kerk aan het martkveld.
Bij de splitsing rechts de Heuvelstraat en links de Zomerstraat

De dode soldaten uit het garnizoen in Heusden zijn begraven door Adriaen de Pijper en zijn helpers die daar elk tien stuivers voor ontvangen. Peter Vermee raakt gewond tijdens het wech vueren van de dooden, waarbij hij een steekwond oploopt.

Op 17 april geeft de gouverneur van Heusden het bevel om de slachtoffers uit Heusden, die door het garnisoen vanden Bossche waren dootgeslagen terug te brengen naar Heusden. Dat betekent het opgraven van de dode lichamen. Dat zijn er negen volgens de dorpsrekening van Tilburg en Jan Adriaenss en Jannen de Balmaker alias Haijrsteker krijgen de opdracht om die weinig aanlokkelijke taak uit te voeren. Zij krijgen daarvoor vijf gulden en tien stuivers. Onder de slachtoffers zijn o.a. luitenant Verduvel en nog een bevelhebber die beiden een kist kregen die Cornelis Jan Noten maakte.

Henrick Berijs vervoert deze twee officieren met zijn kerre naar Heusden. Geridt Sijmons, Jan Hoecx en Jan van Dijck vervoeren de andere lichamen.
Het weer was toen bar en boos en dat maakt dat ze binnen mosten bevrachten midts den sneeuw ende tquaedt weder. Dat bevestigt weerkundige Jan Buisman die in zijn boek beschrijft dat het op 16 april volop sneeuwt in Den Haag en in Keulen. In Aken valt er op 17 en 18 april maar liefst drie voet sneeuw. De omstandigheden waren verre van ideaal om lijken op te graven en naar Heusden te vervoeren. (Buisman, 1000 jaar weer, dl 4, pp. 156-157)

Op 17 april reizen meerdere Tilburgers naar Den Bosch om daar verklaringen af te leggen over het afbranden van de kerk in Tilburg.

Op 2 mei vertrekt er een delegatie met pastoor Jacob Brouwers naar Tongerloo om daar hun licht op te steken over de reparatie van de kerk. De abdij mede verantwoordelijk voor de bekostiging van de reparatie en de Tilburgers willen weten wat de mogelijkheden zijn. Onderweg naar Tongerlo, bij Rethij , kwamen er ruiters op hen af die hun paarden wegvoeren. Die krijgen ze pas terug na betaling van 39 gulden.

Soldaten uit het Staatse leger (Bron: 
https://www.yory.nl/militairen-uit-het-staatse-leger-opsporen-1595-1795/

Blijkbaar is er op meer fronten actie ondernomen ten behoeve van de kerk. Er kwam eenen meester die het uurwerk in de toren kwam bekijken, samen met Aerdt Verhoeven en meester Michiel Mathijssen de Smidt. Het uurwerk en ander ijzer is op een later tijdstip vervoerd naar Den Bosch. 
In oktober 1595 vindt de aanbesteding plaats van de groote clock ende het urewerck. Meester Mathijs vanden Bosch krijgt dat werk tobedeeld. In dezelfde maand gaan vertegenwoordigers van Tilburg op audientie bij de bisschop en geven hem een ham met het verzoek om hout voor de reparatie van de kerk.

Voor de gelovige Tilburger breekt een spannende tijd aan met een kerkgebouw dat ernstig beschadigt is. De kerk en het geloof vervullen een belangrijke rol in een dorpsgemeenschap. Het kerkgebouw heeft een spilfunctie in de gemeenschap.
Het duurt nog tot het 12-jarig bestand (1609-1621) voordat de reparatie van de kerk en de toren tot een afronding komt.

Daarover in een latere post meer.