Sapiens - Yuval Noah Harari

Het is lang geleden dat ik een boek las dat me zo heeft geboeid. Ook al heeft het meerdere weken geduurd voor ik het uit had. Dat ligt uitsluitend aan de beperkte tijd die ik bereid ben te reserveren om te lezen. Het vorige boek dat zo'n impact op me had met geschiedenis als onderwerp was Zwaarden paarden & ziektekiemen door Jared Diamond.

Harari verklaart de superioriteit van Home Sapiens. Waarom is van alle diersoorten Homo Sapiens (en bv. niet een van zijn/haar voorgangers) uitgegroeid tot de soort die de planeet aarde domineert. De verklaring is even simpel als ontnuchterend: Homo Sapiens is het beste in verhalen vertellen. Door het vertellen van verhalen is de mens in staat om zich in hele grote eenheden te groeperen. De meeste ander soorten komen niet verder dan een extended family van 40 á 50 leden. Dat is zo'n beetje de begrenzing van een familieclan waarvan je de leden allemaal (her)kent. Wordt de groep te groot dan ontstaat er spanning en werkt de groep niet meer goed samen.

Homo Sapiens was echter in staat om verhalen te verzinnen en te vertellen die hele grote groepen verbond. Zo ontstonden op enig moment religies en naties. Met als enige verbindende factor een verhaal. Misschien is het meest sprekende voorbeeld wel religie. Ik ben ooit opgevoed als rooms-katholiek. Als ik ergens ter wereld een kruis op een gebouw zie staan dan kan ik daar terecht. Ik kan daar binnen lopen, ik zal de rituelen voor een groot deel herkennen en de leden van die gemeenschap zullen mij ook herkennen en erkennen als lid van hun geloof. Op die manier kun je je verbonden voelen met mensen die je helemaal niet kent. Hetzelfde zie je terug in naties of staten. Het wereldkampioenschap voetbal is op dit moment in volle gang en dat is een prachtig voorbeeld van hoe dat werkt. De supporters op de tribune van de stadions zijn voor een land. Ze hoeven niet eens uit dat land naar het stadion te zijn gekomen. Welnee. Van alle Iraniërs op de tribune komt maar een klein deel rechtstreeks uit Iran naar het voetbal kijken. De meeste komen van all over the world. Zijn om wat voor reden dan ook uitgezworven maar voelen zich nog steeds Iraniër.
Dichter bij huis kennen we in Nederland de Marokkaan en de Turk en zo nog wat medelanders die zich nog steeds identificeren met hun land, hun landgenoten en hun koning of president.

Als je daar over doordenkt, en dat doet Harari, dan zijn er ook abstracties zoals een merk. Citroën is niets. Het is een merk. Je kunt zeggen dat het een hoofdkantoor heeft en dat het o.a. automobielen maakt, maar het is niets concreets. Het is een serie afspraken vastgelegd in contracten. Het is bedacht. En Homo Sapiens maakt het mogelijk om iets wat bedacht is in ons hoofd heel concreet te maken. Als de Verenigde Naties een land, bv. Libië, beschuldigd van het schenden van mensenrechten dan is dat het summum van gedachtenconstructies. Noch de Verenigde Naties, noch Libië, noch mensenrechten zijn iets anders dan bedenksels van onze geest. Het zijn afspraken of overtuigingen die zijn ontstaan uit de creatieve geest en onze grenzeloze fantasie. Als je mensen daarin kunt laten geloven, dan ontstaat er iets wat voor die gelovers steeds concreter gaat worden. Dat voelt zelfs als iets oorpronkelijks en onvervreemdbaars.

Het duurt misschien even voordat je je daar bewust van bent. Ik merk ook bij mezelf verzet opkomen als ik daarover nadenk. Mensenrechten, dat is toch juist heel concreet? Nee. Het is een bedenksel, net als dierenrechten of besnijdenis of racisme. Het zijn geen van allen universele wetten van de mens. De mens is vooral een opportunist die zichzelf van alles wijs maakt en daar zo sterk in gaat geloven dat het echt lijkt en voelt. Maar het zijn en blijven allemaal bedenksels.
Geloofden mijn ouders nog heilig in kerk en paus, ik doe dat al een heel tijd niet meer. De tijd zorgt er voor dat de gedachten en de constructies die we daarbij hebben gemaakt veranderen of worden vervangen. Door socialisme bijvoorbeeld, of anarchisme. Maar daarvoor geldt hetzelfde als voor communisme, liberalisme, humanisme en welke isme je verder nog kunt bedenken. De mens is oneindig creatief.
Daarna kwam de ontwikkeling van het rekenen en het schrift om die organisatie en constructen te kunnen beheren, beheersen en besturen.

Wetenschap produceert feiten, als het goed is. Dat zijn objectieve gegevens. Daar kun je wel of niet in geloven, dat is niet zo relevant. De aarde is een bol. Dat hoef je niet te geloven, daarmee verandert dat feit niet. Natuurlijk maakt wetenschap ook een ontwikkeling door en zijn sommige feiten achterhaald en door nieuwe feiten vervangen. Alles is en blijft in beweging. Wetenschap en geest.

Is het hiervoor geschreven deel al fascinerend als je met die nieuwe blik de wereld in ogenschouw neemt, het tweede idee wat mij enorm aanspreek gaat over god. Harari gelooft niet in een god. Dat treft: ik ook niet.

Hij onderbouwt wel de stelling dat de mens, Homo Sapiens, zich steeds meer als god gaat gedragen. Als schepper. Als soort die ingrijpt in de natuur en in de mens zelf. Al het wetenschappelijk onderzoek wat gaat over het muteren van soorten gewas of dieren om daarmee een hogere opbrengst of een mooier, beter beest te krijgen, is in feite de mens die zich als god gaat gedragen. Als schepper. We modificeren het uiterlijk van de planeet om die omgeving steeds meer in te richten naar onze wisselende behoeften. We muteren gewassen en dieren. Alle soorten of rassen honden die we nu kennen hebben ooit niet bestaan. Er bestond maar een soort hond. Het is alleen door het fokken van honden met bepaalde eigenschappen dat deze hondenrassen zijn ontstaan. Allemaal! We kweken steeds weer resistente gewassen die nog meer opleveren en steeds beter overeind blijven. We spelen nu zelf voor god.

Hetzelfde geldt voor de koeien, schapen, paarden etc. We zijn al eeuwen bezig om die geschikter te maken voor het doel waar we ze voor nodig hebben. Tot slot is ook de mens aan de beurt om aangepast te worden. De ontwikkelingen van de medische wetenschap en alle andere aanverwante disciplines zorgt er voor dat steeds meer ingegrepen kan worden in het menselijk lichaam, maar ook in het menselijk DNA. De mens gaat een ideale mens in elkaar knutselen. We kunnen het niet willen maar het gaat wel gebeuren. De mens wil langer leven, maar wel graag in goede gezondheid. En waarom zou je lang willen leven als je je klote voelt. Dus geluk is ook een toenemende factor van het menselijke leven. We willen gelukkig zijn, wat dat dan ook betekent. En niet eventjes maar steeds langer. We schuwen hulpmiddelen niet om dat geluk te veroorzaken. Drank, drugs adrenalinerushes, je kunt het zo gek niet bedenken of we doen het om toch maar dat heerlijke gevoel te krijgen. Je moet dat eten, dat drinken, dat roken en daar op vakantie gaan om je een heel stuk beter te voelen. Herkenbaar. Die race is nog lang niet gelopen. De chemische middelen die dat geluk moeten gaan brengen worden gaandeweg ontwikkeld en op de markt gebracht.

Nu honger en oorlog nagenoeg zijn verdwenen uit de wereld (ja, dat is een feit!) gaan we als mens op zoek naar het eeuwige leven in voortdurende euforie. Daarover gaat het volgende boek: Home Deus.

Bij het lezen van dit boek kwamen voor mij een aantal gedachten die ik al langer of korter had samen. Je leest wel eens wat en je hoort wel eens wat en daaruit vormen zich steeds weer gedachten, soms nieuw, soms aangepast maar in mijn geval zelden in volledige samenhang. Het is niet allemaal nieuw wat Harari schrijft, hij plaatst het alleen in een bepaalde samenhang en logica. Wat mij betreft is dit boek een absolute aanrader als je geïnteresseerd bent in de geschiedenis van de mensheid, de psyche van de mens en niet gevangen zit in religieuze of politieke overtuigingen. Hoewel het ook dan een eyeopener kan zijn. Intrigerend en verrassend.