De Archieftijger: november 2025

Het is al een tijd regelmatig in het nieuws dat er allerlei middeltjes worden aangeboden via internet en social media. In de meeste gevallen betreft het kwalijke figuren die mensen van alles willen aansmeren waarvan ze weten dat het niet werkt. Wat een treurigheid, als je mensen die iets mankeren, geld uit de zak klopt voor middelen waarvan je weet dat het niet werkt. Als het serieuze kwalen betreft is het ronduit misdadig.
De eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat er ook op dit gebied niets nieuws onder de zon is. Als mensen toch eens iets zouden opsteken van het verleden, dat zou een heleboel ellende voorkomen!
Ik ga nog een poging doen, ter lering ende vermaak.

Sindala, gespeeld door Jos Bergman

Als ik aan middeleeuwse kwakzalverij denk zie ik onmiddellijk het beeld voor me van de figuur Sindala die een vriend was van ridder Floris in de gelijknamige televisieserie uit mijn jeugd. In de aflevering De Wonderdoener (dat heb ik even opgezocht!) zit een kwakzalver die konijnenkeutels als pillen verkoopt, wagensmeer als zalf en de flesjes vult in met slootwater door ze tussen zijn tenen te stoppen en die dan in de sloot te laten zakken. Sindala ontmaskert deze man, gespeeld door Henk van Ulsen.

In het archief van het dorpsbestuur van Tilburg zit een publicatie waarin het bestuur de inwoners waarschuwt voor winkeliers en neeringdoende lieden die zich bezighouden met de verkoop van drogues, Radicis en andere medicijnen. Dat is nog niet het ergste want zij maken zich ook schuldig aan het samenstellen van mixturen, Tinctuuren (geconcentreerd vloeibaar extract van kruiden of andere plantendelen) en andere compositien, die zij vervolgens verkopen aan hun klanten.

Daarnaast verkopen zij ook arsenicum auripiment (giftig metaal o.a. gebruikt in amuletten als bescherming tegen ziekten zoals de pest) en andere afdrijvende middelen. Ze verkopen ook al te sterke purgatien en purgeer middelen aan iedereen die daar om vraagt. De 'afdrijvende middelen' zijn waarschijnlijk bedoelt voor het afbreken van zwangerschappen, abortus dus.

Door hun onoordeelkundig handelen lopen de inwoners gevaar waardoor groote onheijlen kunnen ontstaan. Ze vrezen dat deze nepmedicijnen immers een swaare krenkte zo niet een gewissen dood moeten veroorsaken.

Bovendien ondermijnen deze nepmedicijnen het vertrouwen in de geneesmiddelen die vervaardigd worden door deskundigen, die wel weten wat ze doen.

Medicijnflesje verstrekt door
apotheker Bijvoet aan de
Oude Markt op
9 januari 1960 voor mijzelf!

Het dorpsbestuur besluit daarom in hun vergadering van 2 januari 1768, tot wegneeming van het gevaar. De verkoop van Theriac en opiaten alsmede de afdrijvende middelen dewelke alhier op een meer dan extraordinare wijze in swang is gaande wordt niet langer toegestaan en verboden. De Raad van State heeft hierover al eerder een uistpraak gedaan op 17 december 1767.

Er komt een boete op te staan van 12 gulden waarvan een derde gaat naar de drossaard, een derde naar de armen en een derde naar de aangever,

Blijkbaar heeft dat besluit geen effect gehad want in 1785 is het noodzakelijk het besluit opnieuw uit te vaardigen. De mens is hardleers!

Al voor die tijd hebben de schepenen van Tilburg en Goirle in hun vergadering van 10 december 1736 gesproken over een quacksalver genaamd Johannus Lombart die twee jaar eerder in Tilburg is doot gestooken.

Deze man heeft op 19 april 1734 op de jaarmarkt na Palmzondag op de Heuvel gestaan en daer sijn medicijnen publiecq aenden volcke gepresenteert. Daarna is hij van de markt vertrokken en in de buurt van de Heuvel gevonden. Dokter Eijmers en chirurgijn De Meij hebben hem onderzocht en de dood geconstateerd. Het lichaam is daarna naar de kerk aan de huidige Oude Markt vervoerd. De dag daarna is het lichaam geopent (sectie uitgevoerd) en daarbij is gebleken dat hij is overleden door een steek aan de rechterzijde waarbij het borstbeen is doorboord. De wond had een breete van vier vingers en een diepte van drie vingers. In zijn brieff tas vindt men documenten waaruit blijkt dat hij Johanis Lombart heet.

Aansluitend zijn er getuigen gehoord. Dat levert toch interessante informatie op. Er zijn vijf getuigen opgetrommeld, ik weet niet op basis waarvan. Het zijn Peter Heerkens, 42, Hermanus de Roij, 52, Peter Peter Mutsaers, 22, Francis de Schepper, ca. 16 jaar, en Jenneken, de vrouw van Peter Heerkens, 50 jaar.

Een kwakzalver aan het werk met
gezegeld document een de boom. Anoniem werk

Eerst vraagt drossaard Pieter van Hoven of de getuigen de quacksalver op maandagavond hebben gezien tussen 5 en 6 uur, met een of meer vrouwen in de straat van de Heuvel naar Eindhoven. Twee getuigen hebben niets gezien, twee hebben iemand dood tegen een wal zien zitten, en een heeft gezien dat die man met een rotting (wandelstok) naar de vrouwen sloeg. Niemand herkende de man of de vrouwen.

Eén getuige, Francis de Schepper, zag een vrouw, met bruine ogen, een gebloemde jack en een calemincke gestreepten rock. Die vrouw pakte geld uit de zak van de dode man en stak het in haar eigen zak en maakte daarbij veel misbaer. Eén getuige zag dat de dode man bebloeijt was. Hij heeft de wond niet gezien en kende de quacksalver niet.

Weer één getuige verklaart dat een vrouwspersoon verbaest bij hem in huijs quam loopen, en daer een reijssack neer setten. Zij zei och och mijn man is daar gesneeden, is er niemant die om een barbier wil gaan, ick sal hem een permissie schelling geven en zij vertrok daarna. Hij verklaart verder dat het een fraij vrouwspersoon was, hebbende bruijn oogen, hebbende aan een katoenen jack en een gestreepte kalemincken rock. (kalamink is een vroegere wollen stof die aan één kant was geglansd als satijn, vaak gestreept) De zak die zij in huis achterlaat bevat eenige kruijden of medicijnen.

Geen van de getuigen heeft het mes gezien.

Rembrandt - de kwakzalver

De vrouw van Peter Heerkens verklaart dat toen geroepen werd dat de kwakzalver doodgestoken was een vroumens in haer huijs is koomen loopen met een catoene jack aen, en een calemincke rock een muts op met hollantse kant. Die vrouw vroeg om water en heeft zich daarme gewassen. De vrouw zei 'mijn man is daar doot gesteecken, maer segt het niet want de vorsters mogten mijn goet arresteeren, en doen weggaende met een pack op den rug. Daarop kwam er nog een vrouw voorbij lopen met een bruijnen jack aan, en was bruijn van vel, was bebloeijt aende kop, en hat een steeck inden arm dien sij noch liet sien en was ook bebloeijt. Deze vrouw liep verder in de richting van Den Bosch. De getuige kende geen van deze personen.

De 3de getuige, Peter Peter Mutsaers, verklaart dat hij later op de avond met zijn heer in Esch in een herberg was, toen een vrouw daar kwam die begon te kreijten en vertelde dat de Tilborgse mart wel hondert pattacons off hondert daelder schade was. Vervolgens vertelt ze dat haar man daar is vermoord en dien bloet verliest dat is al genoegh verlooren'. Op de vraag waarom ze niet in Tilburg is gebleven om haar man te begraven zegt ze dat ze naar Rotterman gaat om geld voor de begrafenis te halen. Ze overnacht in de herberg, en slaapt in de kamer van de herbergiersvrouw die haar 'seer dien nacht heeft horen krijten en lammenteeren'. De volgende ochtend vertrok ze met een voerman naar Den Bosch.

De reijssack waarover hiervoor sprake is, gaat twee jaar later over naar de bediendens van de justitie, de vorsters, die de inhoud onder zich mogen verdelen. Die inhoud bestaat uit potjens doosjens en flessiens. Veel zal het niet opgebracht hebben voor de vorsters...